Jesteś twórcą internetowym albo zamierzasz nim zostać? W takim przypadku musisz znać przynajmniej podstawy prawa autorskiego. Jest to niezbędne, żebyś nie wpakował się w tarapaty poprzez złamanie prawa autorskiego. Jego znajomość pomoże Ci również dochodzić swoich praw, gdy zyskasz popularność i ktoś będzie chciał wykorzystywać twoje dzieła. Zacznijmy jednak od podstaw.
Czego dotyczy prawo autorskie?
O prawie autorskim w internecie mówi się najczęściej w kontekście różnego rodzaju plików graficznych — zdjęć, ilustracji, czy też innych grafik oraz materiałów audio i Video. Jednak warto pamiętać, że również teksty są objęte prawem autorskim. Mowa tu zarówno o artykułach eksperckich, jak i zwykłych newsach.
Kluczowa jest ustawa z dnia 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych. To tutaj znajdziesz definicje pojęć takich jak „twórca”, „dozwolony użytek”, „utwór”, czy też bardzo istotne „prawo cytatu”. I warto podkreślić jeszcze jedną rzecz — prawa autorskie dotyczą tak samo internetu, jak i innych mediów takich jak gazety, czy też telewizja. Warto o tym pamiętać, ponieważ polska ustawa jest jedna z bardziej surowych na starym kontynencie, za naruszenie praw autorskich grożą nie tylko wysokie kary pieniężne, ale nawet pozbawienie wolności do lat 5.
To wszystko sprawia, że jeżeli planujesz publikować coś w internecie, to musisz znać się na prawie autorskim. Świadomość twórców internetowych na ten temat cały czas rośnie, a co za tym idzie, rośnie też ilość pozwów i odszkodowań związanych z naruszeniem prawa autorskiego. Warto je również znać, gdyby ktoś zarzucał Ci, że kopiujesz jego dzieła i łamiesz prawo autorskie — jeżeli będziesz działał w sposób świadomy, to będziesz wiedział, czy czyjeś zarzuty są prawdziwe.
Czym w ogóle jest utwór?
Zanim przejdziemy do omawiania prawa autorskiego, warto zastanowić się czym jest utwór. W skrócie jest to każdy efekt działalności twórczej o indywidualnym charakterze. Sposób utrwalenia utworu nie ma tutaj znaczenia. Przykłady utworów w internecie, to np. projekt strony, film, wpis na blogu, grafika, a nawet unikalny zbiór linków.
Warto zauważyć, że ochrona praw autorskich przysługuje twórcy, nawet jeżeli jego dzieło nie jest ukończone. Nie ma znaczenia również wartość artystyczna, a prawo autorskie nie wymaga spełnienia określonych formalności — autor nie musi w żaden sposób starać się o ochronę swojego dzieła. Jest ono chronione automatycznie przez prawo.
Oczywiście są pewne wyjątki, według których m.in. proste informacje prasowe nie podlegają ochronie prawa autorskiego.
Czym się różni prawo autorskie niemajątkowe i majątkowe?
Na początek trzeba oddzielić dwa rodzaje prawa autorskiego. Majątkowe i niemajątkowe — mają one pewne cechy wspólne, ale również dzieli je również wiele rzeczy. Najważniejszym elementem je łączące jest to, że tylko twórca może tymi prawami dysponować.
Niemajątkowe prawa autorskie
Są to prawa, które nigdy nie wygasają. o oznacza, że nie da się ich zrzec, odsprzedać, ani w jakikolwiek sposób przekazać innej osobie. Jedyne co może zrobić twórca to zobowiązać się do ich niewykonania, czyli np. nieoznaczania utworu swoimi danymi ma to znaczenie np. przy pisaniu artykułów na zlecenie.
Niemajątkowe prawa autorskie, to:
- Prawo autorstwa utworu — autor ma prawo oznaczyć dzieło swoim imieniem i nazwiskiem, pseudonimem, albo udostępnić je anonimowo.
- Prawo do zachowania nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystywania.
- Prawo do decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności.
- Prawo nadzoru nad sposobem korzystania z utworu włącznie z prawem wycofania go z obiegu.
Prawa autorskie majątkowe
Te prawa działają bardzo podobnie do prawa własności, a to sprawia, że autor dzieła może przekazać je osobom trzecim. Może to zrobić nieodpłatnie albo odpłatnie na podstawie odpowiedniej, pisemnej umowy. Te prawa mogą być dziedziczone, oznacza to, że po śmierci twórcy mogą nimi dysponować np. jego dzieci. Jednak działają one tylko do 70 lat po śmierci twórcy.
Mówią one o tym, że autor ma prawo do decydowania o polach eksploatacji utworu, czyli sposobie korzystania z niego, sposobie jego zwielokrotniania czy też utrwalania. Każdy sposób wykorzystania dzieła musi być wymieniony w umowie.
Kilka słów o domenie publicznej
Gdy mówimy o prawie autorskim, to warto też wspomnieć o domenie publicznej. Jej mianem oznacza się utwory:
- Których ochrona prawna wygasła — minęło więcej niż 70 lat od śmierci twórcy.
- Które nigdy nie były objęte autorskimi prawami majątkowymi.
Jeżeli mówimy o tym drugim zbiorze, to takie dzieła są gromadzone przez organizacje takie jak Wikimedia Commons, Creative Commons. Na wielu stronach możesz znaleźć dzieła, z których możesz korzystać w dowolny sposób w celach niekomercyjnych i komercyjnych — oczywiście zawsze przed korzystaniem z dzieła warto zapoznać się z licencją, na jakiej jest ono udostępniane, jednak o tym więcej w dalszej części artykułu.
Czym są utwory zależne?
W kontekście prawa autorskiego warto wspomnieć o utworach zależnych. Dla większości twórców internetowych to pojęcie nie będzie przydatne, jednak mimo wszystko warto być jego świadomym.
Utwory zależne to po prostu zależne opracowania cudzego dzieła. Mogą to być np. tłumaczenia filmu bądź powieści, albo adaptacje powstałe na podstawie oryginał.
I tutaj trzeba wyróżnić dwa rodzaje utworów zależnych:
- Oparte o dzieła z domeny publicznej — tutaj nie ma żadnego kłopotu, ponieważ każdy może tworzyć swoje utwory zależne. W ten sposób powstawały m.in. słynne obrazy przedstawiające Mona Lisę np. „Mona Lisa Strue version” autorstwa Svetlana Petrova.
- Oparte o dzieła objęte prawami autorskimi — w tej sytuacji konieczne jest zdobycie pozwoleń od autora dzieła na jego adaptację. Przykładem są choćby gry z serii Wiedźmin, które wykorzystywały świat wykreowany przez Andrzeja Sapkowskiego.
Dozwolony użytek
Przechodzimy do kwestii, które coraz bardziej dotyczą twórców internetowych. Dozwolony użytek opisuje sytuacje, w których prawo dopuszcza wykorzystanie utworu chronionego bez zgody twórcy. Możliwe są dwie sytuacje:
- Dozwolony użytek prywatny (osobisty) – upraszczając mowa tu o tym, że możesz wykorzystywać dzieło w zakresie relacji osobistych i rodzinnych np. możesz pożyczyć znajomemu książkę.
- Dozwolony użytek publiczny — jest o przyzwolenie na korzystanie z utworu ze względu na interes publiczny. Jednak żeby było to legalne, musisz wskazać autora oraz źródło dzieła. Prawo cytatu jest najczęściej wykorzystywanym przykładem dozwolonego użytku publicznego, dlatego przyjrzyjmy mu się szerzej.
Czym jest prawo cytatu?
Prawo to daje możliwość umieszczania utworów (zwykle fragmentów, chociaż nie jest zabronione wykorzystanie całości) pod warunkiem, że jest to uzasadnione np. wyjaśnieniem utworu, jego analizą krytyczną, działalnością związaną z nauczaniem, albo tak zwanym prawem gatunku.
Trzeba jednocześnie podkreślić, że cytowanie jest dozwolone tylko w innym utworze, który stanowi samoistną całość. Warto zauważyć, że nie jest dokładnie zdefiniowane, czym jest “samoistna całość”, w skrócie polega to na tym, że wykorzystane fragmenty innego dzieła muszą pozostawać w odpowiednim stosunku do stworzonej samodzielnie treści. Ten stosunek nie został dokładnie opisany, jednak odbiorca nie może mieć wątpliwości, że ma do czynienia z nowym dziełem. Przykładem obecnego trendu na YouTube są commentary Video, które opierają się na prawie cytatu.
Innym przykładem jest recenzja — wykorzystanie fragmentów filmu lub książki ma po prostu pomóc twórcy przekazać swoje przemyślenia, a odbiorcy je zrozumieć. Jednocześnie każda osoba trafiająca na recenzję wie, że ma do czynienia z nowym dziełem.
Natomiast przykładem łamiącym prawo cytatu jest wrzucenie np. filmu albo piosenki z dwoma zdaniami komentarza.
Na koniec trzeba dodać kilka ważnych informacji o prawie cytatu:
- Dotyczy ona wszystkich rodzajów twórczości własnej — obejmuje nie tylko literaturę, filmy, czy też muzykę, ale też np. grafikę.
- Żeby cytowanie było legalne, to konieczne jest prawidłowe oznaczenie autora i źródła.
- Oczywiście konieczne jest spełnienie warunku samodzielnego dzieła — utwór bez cytatów musi funkcjonować w pewnym sensie samodzielnie.
Licencje Creative Commons (Licencje CC)
Gdy mówimy o prawie autorskim, to warto też wspomnieć o licencjach. Oczywiście każdy autor może w swoim własnym zakresie opisać zasady udostępniania swojego dzieła. Jednak, żeby uprościć ten proces, powstały pewnego rodzaju “gotowe” licencje. Najpopularniejszym rodzajem wolnych licencji są te stworzone przez organizację Creative Commons. Jest to obecnie najpopularniejszy sposób określania, na jakich zasadach autor dzieli się swoim utworem.
Należy podkreślić, że twórca zawsze zachowuje prawa autorskie do swojego dzieła, jednocześnie wybierając rodzaj licencji Creative Commons, określa na jakich zasadach udostępnia innym osobom swoje dzieło. Przyjrzyjmy się rodzajom Licencji Creative Commons:
- Licencja Creative Commons Zero (CC0) – twórca wykorzystując ten rodzaj licencji przekazuje utwór do domeny publicznej. Takie dzieło można wykorzystywać w dowolny sposób bez podawania źródła, czy też nazwiska bądź pseudonimu twórcy.
- Licencja CC BY — jeżeli widzisz taki rodzaj licencji, to oznacza, że możesz dany utwór kopiować, przedstawiać i rozprowadzać pod warunkiem przywołania nazwiska autora.
- Licencja CC NC — utwór możesz wykorzystywać tylko w celach niekomercyjnych.
- Licencja CC SA — utwór możesz modyfikować pod warunkiem, że udostępnisz go na tej samej licencji co utwór pierwotny.
- Licencja CC ND — możesz wykorzystać utwór tylko w postaci oryginalnej. Nie możesz go zmieniać, przekształcać ani modyfikować.
Warto zauważyć, że rodzaje licencji można mieszać i tworzyć na ich podstawie kombinacje, przykładowo CC BY- ND. Przy licencjach Creative Commons możesz też spotkać numery np. 2.0 lub 3.0. Nie musisz się nimi przejmować — one nie zmieniają warunków udostępniania dzieła, aktualizowanie licencji Creative Commons jest skutkiem dostosowywania licencji do zmieniającego się prawa.
Jak prawidłowo oznaczać autora?
Tylko korzystając z utworów opartych o licencję CC0, nie musisz oznaczać autora. W internecie znajdziesz mnóstwo dzieł wykorzystujących tę licencję, jednak czasem możesz chcieć skorzystać z dzieł udostępnionych na innej licencji. Jak w takiej sytuacji oznaczyć autora?
Konieczne jest umieszczenie odpowiedniej noty. Najlepiej będzie przeczytać regulamin strony, z której pobierasz np. zdjęcie — na niej będziesz miał gotowe wytyczne, a często gotowe wzory. Jednak w poprawnie skonstruowanej nocie musi znaleźć się, wskazanie autora, wskazanie rodzaju licencji (wraz z linkiem, który ją wyjaśnia), wskazanie tytułu utworu, konieczny jest również link do źródła utworu.
Przekazywanie praw autorskich
W jaki sposób autorzy dzieł mogą przenosić prawa autorskie? Istnieją dwa główne sposoby:
- Umowa o przeniesieniu praw autorskich — wykorzystują ją np. freelancerzy wykonujący zlecenia. Na jej mocy autor przenosi autorskie prawa majątkowe na nabywcę. Oznacza to, że ten może kontrolować, w jaki sposób jest wykorzystywany utwór, oraz czerpać z niego korzyści. Warto podkreślić, że umowa ta wymaga zachowania formy pisemnej pod rygorem nieważności.
- Umowa licencyjna – wykorzystując tę formę, twórca nie pozbywa się praw majątkowych, ale zezwala na wykorzystanie utworu w określony sposób. Może być ona wyłączna lub niewyłączna. W pierwszym przypadku zastrzega ona wyłączność korzystania z dzieła przez jeden podmiot w określony sposób, natomiast w drugim przypadku umożliwia jednoczesne korzystanie z utworu przez wiele podmiotów.
Jak widzimy prawo autorskie jest bardzo rozbudowane. Chcąc tworzyć nowe treści w internecie warto znać chociaż podstawy prawa autorskiego – dzięki temu nie będziesz narażał się na jego złamanie oraz będziesz w stanie dochodzić swoich praw.